STEMMECHANIEKEN VOOR DE KLASSIEKE GITAAR.

Het ontstaan van de stemmechanieken gaat terug tot het begin van de 19e eeuw, toen niet lang na de industriële revolutie, de vooruitgang in de machinebouw de constructie van worm / wormwiel overbrengingen mogelijk maakte. Bijzonder aan deze constructie is dat de worm het wormwiel aandrijft maar dat het omgekeerde praktisch uitgesloten is. Het moet dus niet verbazen dat stempennen de plaats moesten ruimen voor de technisch superieure worm / wormwiel stemmechanieken zoals die nu nog steeds toegepast worden. Tot in de vroege eerste helft van de 20e eeuw werd de worm voor het wormwiel geplaatst, dus naar de speler toe, zoals te zien op foto hiernaast. (Waverley (?) stemmechaniek op een Martin’s gitaar uit 1907)

Bij latere stemmechanieken bevindt zich de worm achter het wormwiel zoals op de foto hiernaast te zien is (Schaller LG1). Waarom deze aanpassing gebeurd is is totaal onduidelijk vooral omdat hiervoor geen technische reden aan te voeren is; waarschijnlijk heeft het alleen te maken met de beschikbaarheid van de componenten. 

Van een goede stemmechaniek wordt verwacht dat hij soepel loopt zonder schokken of andere onregelmatigheden, geen speling vertoont, niet terugloopt en geen 'dode' plekken heeft in het overgangsgebied tussen op- en afdraaien. De constructie moet ook zo stabiel mogelijk zijn. Wat de invloed van de stemmechanieken op de klank van de gitaar betreft mag men aannemen dat deze laatste nauwelijks of niet beïnvloed wordt. Theoretisch zou er een zekere invloed zijn omdat de mechanieken massa toevoegen aan de hals van de gitaar, maar of dit een hoorbaar effect heeft is eerder twijfelachtig.

Bevestiging van de worm

Er zijn diverse technieken om de worm aan de basisplaat te bevestigen

 1. de goedkoopste en constructief minst goede methode bestaat erin van een rand van de basisplaat om te plooien en hierin de worm te klemmen. Bij deze constructiemethode zijn nauwe toleranties niet mogelijk. Bovendien is de basisplaat meestal in messing, en messing is minder slijtvast dan bv brons.

2. Wormstaanders kunnen op de basisplaat geklonken worden. Dit is een stabielere en betere constructie. Bij Klaus Scheller worden de wormstaanders op de basisplaat geschroefd.

 3. Basisplaat en wormstaanders kunnen ook uit 1 stuk metaal vervaardigd zijn. In dit geval worden basisplaat en wormstaanders uit 1 blok metaal (meestal brons) gefreesd. Normaal wordt dit gedaan op een CNC machine. Dit is een heel solide constructie die toelaat van te werken met zeer nauwe toleranties. Bovendien is de lagering van staal (van de worm) in brons superieur aan staal in messing. Deze constructie heeft absoluut de voorkeur en deze mechanieken vindt men in de hogere prijsklasse. Een variant hierop zijn de mechanieken waar de lagering van worm en wormwiel een geheel vormt maar los staat van de basisplaat. Een voorbeeld hiervan zijn de zelfuitlijnende Graf mechanieken.

Soepele werking

Voor een soepele werking moet ervoor gezorgd worden dat er zo min mogelijk wrijving ontstaat. Wrijving kan verminderd worden door lagers in Delrin/Teflon te gebruiken voor de worm en het wormwiel. In een enkel geval worden zelfs kogellagers gebruikt ( bij Klaus Scheller). Verder kan wrijving verder geminimaliseerd worden door op het einde van de snaarrol een lager te plaatsen. Hierdoor vervalt de wrijving van snaarrol op hout. Ook mag men niet uit het oog verliezen dat een slechte uitlijning van de mechanieken op de kop van de gitaar een ernstige bron is van wrijving. Er bestaan ook zelfuitlijnende mechanieken (Graf) waar de opstelling van de worm / wormwiel / snaarrol constructie een weinig speling heeft in de langsrichting van de basisplaat waardoor kleine foutjes in de uitlijning kunnen opgevangen worden.

Geen terugloop

Terugloop zou geen probleem mogen zijn aangezien de meeste mechanieken een overbrengingsverhouding hebben die rond de 17:1 ligt. In dit geval is de kracht die de snaar uitoefent op de snaarrol onvoldoende om de worm aan te drijven door het wormwiel.

Geen dode plekken tussen op en afdraaien

Dode plekken tussen op en afdraaien worden veroorzaakt door een combinatie van speling en wrijving op het mechanisme, en kunnen het stemmen van de gitaar heel lastig maken. Een goed geconstrueerd mechanisme moet zo weinig mogelijk speling vertonen, nochtans is het niet uitgesloten dat een mechanisme met speling tussen worm en wormwiel toch nog goed werkt, voorwaarde is echter dat er weinig wrijving optreedt en dat worm en wormwiel steeds in nauw contact blijven onder de trekkracht van de snaar. Helaas is het wel zo dat slecht geconstrueerde mechanieken met speling vaak ook slecht scoren wat betreft wrijving en dus ook slecht werken.

Prijs

In het overzicht van de leveranciers wordt ter informatie een idee van de prijzen gegeven. De vermelde prijzen zijn geenszins bindend en kunnen inmiddels gewijzigd zijn. Het is een vast gegeven dat voor een betere mechanische opbouw van een stemmechaniek ook een hogere prijs betaald moet worden. Op te merken valt dat de meeste leveranciers in de midden en hogere prijsklasse steeds dezelfde constructie voor hun stemmechanieken toepassen. Binnen een en hetzelfde merk kunnen er nochtans enorme prijsverschillen voorkomen afhankelijk van de finish van het product.

MERKEN

Alessi, Italië. Alessi stemmechanieken worden volledig met de hand vervaardigd en zijn veelal bijzonder fraai afgewerkt. De keuze uit modellen, gravures, assen en knoppen is werkelijk heel uitgebreid. Basisplaten worden met de hand gegraveerd. Wormen zijn in roestvrij staal en wormwielen in brons. Snaarrollen zijn standaard in ACRILIC of in Galalite als optie. Gelagerde snaarrollen voor minder frictie en meer precisie zijn standaard, kogellagers zijn een optie. Levert ook mechanieken die afwijken van 3 op 1 basisplaat, bijvoorbeeld 4 op een basisplaat of ook individuele mechanieken. Op aanvraag kan elke gewenste combinatie samengesteld worden voor gitaren met meer dan 6 snaren. Overbrengingsverhouding is normaal 15:1 maar op aanvraag kan 7,5:1 geleverd worden. Met deze laatste overbrengingsverhouding stemt men de 6e snaar van E naar D met ongeveer 1 toer. Prijs: Het eenvoudigste model in koper met ronde knoppen in ebbenhout kost ca. 180€. Naargelang de uitvoering kan de prijs oplopen tot boven de 1.000€. Voor Alessi TM zijn precisie en betrouwbaarheid de prioriteit. (zie)

Baljak Marinko & Filip Baljak. Met de hand vervaardigde fraai afgewerkte mechanieken, worden o.a. door Hauser en Greg Smallman gebruikt. Worm uit speciaal machinestaal en wormwielen in brons. Alle bronzen onderdelen zijn afgewerkt met een 18kt goud coating. Er zijn 3 basismodellen:

• 6x1 6 individuele basisplaten
• 2x3 rechte basisplaat
• 2x3 gevormde basisplaat.

Prijs vanaf 200€ (Bella met afwerking in ebben of palissander) tot 290€ (Inga met afwerking in been)

Der Jung Enterprise Co Ltd Taiwan,R.O.C.  Op grote schaal geproduceerde stemmechanieken die men op tal van goedkope gitaren aantreft. Prijzen starten bij 5,65$. Het duurste model alleen verkrijgbaar met draak en feniks motief kost 17,65$ Minimumafname per 100 stuks. Overbrengingsverhouding 18:1 – 14:1 Deze mechanieken kunnen ook per stuk online aangekocht worden via enkele webwinkels. De goedkoopste modellen worden daar aangeboden aan 35$ en voor de duurdere modellen betaalt men ca. 70$ .

Freewheel Tuning Machines Gitarrenwerkstatt Knut Welsch Duitsland.  Freewheel design is een geregistreerd handelsmerk van Gitarrenwerkstatt Knut Welsch. Na 2 jaar onderbreking zijn deze mechanieken terug leverbaar en de prijzen zijn met meer dan 50% verminderd. Freewheel mechanieken zijn heel nauwkeurig en afgewerkt met een meer hedendaagse gravure. De basisplaat is uit 1 blok metaal gefreesd. Wormwielen in brons en wormen in edelstaal. Snaarrollen zijn op het uiteinde gelagerd om frictie met hout te elimineren. Het wormwiel en de as van de snaarrol zijn uit 1 stuk voor een goede centrering. Naast de gewone uitvoeringen als 2x3 mechaniek worden ook individuele mechanieken geleverd. Overbrengingsverhouding 17:1 Prijs vanaf 449€.

Fustero Gedurende tientallen jaren heeft Fustero de Spaanse markt gedomineerd. Deze mechanieken worden met de hand vervaardigd en scoren visueel heel goed maar over de mechanische kwaliteiten zijn de meningen soms verdeeld. Vaak zouden zij op mechanisch vlak overtroffen worden door Schaller of Gotoh in de middenklasse. In de hogere prijsklasse zouden zij wel goed zijn. Het Fustero atelier werd gesloten in juli 2010 maar ondertussen blijkt er een overnemer te zijn die de productie verder zet. Prijzen ca. 300 à 400€ bij La Sonanta. 38€ bij Madinter.

Gilbert USA.  Gilbert tuners zijn compromisloos geconstrueerde stemmechanieken met een bijzonder nauwkeurige overbrenging. Wormwielen zijn in fosforbrons, wormen in roestvrij staal. De wormhouder is gegoten in een polyphenyleensulfide en Teflon mengsel om nauwe tolerantie en smering te garanderen. Wormwiel en as van de snaarrollen zijn uit 1 stuk. Snaarrollen in Delrin. Naast de 2x3 combinatie worden ook individuele mechanieken, en ook mechanieken voor gitaren met meer dan 6 snaren geleverd. Prijs 258$ tot 283$

Gotoh  Japan. Gotoh Gut Co produceert onderdelen voor snaarinstrumenten sinds 1960 en is de enige producent van stemmechanieken in Japan. Verkoop uitsluitend via zijn distributeur Hosco. Deze op grote schaal geproduceerde laag geprijsde mechanieken, zijn kwalitatief met Schaller te vergelijken. Als optie kunnen snaarrollen geleverd worden met een lager op het uiteinde voor minder frictie en soepeler stemmen. Reductie 16:1 Prijs vanaf ca. 25$ tot 500$ (zie)

Grover USA. Beperkt aanbod van stemmechanieken voor de klassieke gitaar. Grover is beter gekend voor zijn mechanieken voor steelstring Prijs ca. 40€ (zie)

Graf Jorg Canada. Bijzonder goed afgewerkte met de hand vervaardigde stemmechanieken. Bijzonder aan deze mechanieken is de aparte behuizing in aluminium brons waarin de worm en het wormwiel gelagerd zijn. Deze behuizing kan in de lengterichting van de basisplaat enigszins bewegen waardoor eventuele kleine uitlijnfouten kunnen opgevangen worden en frictie geminimaliseerd wordt. De worm en de as van het wormwiel zijn voorzien van Delrin lagers voor een soepele werking. Wormwiel is op de as geperst in plaats van vastgeschroefd zoals op de meeste mechanieken het geval is. Op het uiteinde van de snaarrol zit een lager waardoor er geen frictie ontstaat met het hout. Overbrengingsverhouding 16:1 Prijs 500$ tot 1.500$ (Classic Rococo met standaard knoppen) (zie)

Irving Sloane Vervaardigd door Waverly Manufacturing Company, een afdeling van Steward-MacDonald, USA.  Gereputeerde handgemaakte stemmechanieken, de keuze van talrijke gitaarbouwers. Bronzen wormwielen en bronzen basisplaat met integrale wormstaanders staan garant voor een preciese werking. Wormen in roestvrij staal. Eigenlijk is dit de goedkopere uitvoering van de Waverly stemmechanieken maar mechanisch zijn deze allicht even goed. Reductie 16:1 Prijs ca. 240€ (zie website stewmac)

Pegheds zijn mechanische stempennen met een ingebouwd planetair mechanisme. De 4:1 reductie laat toe van de snaren makkelijker en precieser te stemmen dan wat haalbaar is met traditionele houten pennen. Zij beschikken over een remmechanisme met variabele frictie; induwen om de frictie te verhogen, uittrekken om te verminderen; precies zoals bij houten stempennen. 169€ (3 rechts en 3 links) met ebbenhouten grip en inleg, beschikbaar bij La Sonanta.

Reischl / Landstorfer Duitsland. Klaus Reichl werkte vroeger als graveur voor Landstorfer en na de dood van deze laatste in1976 heeft hij de zaak overgekocht van de weduwe. De mechanieken staan gekend voor hun preciese en mooie afwerking. Veel details over deze mechanieken zijn er echter niet te vinden en Reischl heeft ook geen website. Prijs 425 – 590€ (zie)

Robson Verenigd Koninkrijk. Sober maar elegant design. Bronzen basisplaat, wormwiel en wormlagers. Robson maakt tevens mechanieken die afwijken van de klassieke 2x3, o.a. individuele mechanieken maar zelfs ook stemmechanieken voor luit. Prijs 350£ voor de standaarduitvoering.

Rodgers Verenigd Koninkrijk. Handgemaakte stemmechanieken. Basisplaat en wormlagers in brons of nieuw zilver. Wormwiel in brons. Wormstaanders zijn op de basisplaat geklonken. Op aanvraag kan nagenoeg elk afwijkend design geproduceerd worden. Rodgers levert ook omgekeerde mechanieken met de worm voor het wormwiel zoals gebruikelijk in de 19e eeuw en begin 20e eeuw. Prijs vanaf 337£

Rubner Duitsland.  De mechanische opbouw van deze mechanieken ziet er degelijk uit en de prijs / kwaliteitsverhouding lijkt heel gunstig. Bij alle uitvoeringen is de basis mechaniek dezelfde zowel voor de eenvoudigste uitvoering als voor de duurdere. Bronzen basisplaat. Teflon lagers Levert ook individuele mechanieken en afwijkende combinaties op aanvraag. Overbrengingsverhouding 16:1 Prijs vanaf 15,09€ tot ca 200€.

Schaller Duitsland. Op grote schaal geproduceerde stemmechanieken die alleen via de detailhandel verkrijgbaar zijn. Zit qua prijs kwaliteitsverhouding zeer goed; vanuit esthetisch en prijs standpunt is Schaller moeilijk te kloppen. Reductie 16:1 Prijs vanaf 56€ / 88€ (zie)

Scheller Klaus Duitsland. Preciese en elegante stemmechanieken. Worm, wormwiel en snaarrol met kogellagers. Alle onderdelen zijn vastgeschroefd, geen geklonken onderdelen. Maakt ook individuele mechanieken en ook speciale uitvoeringen volgens wens van de klant. prijscategorie zoals Alessi en Graf

Schertler Zwitserland. Individuele mechanieken. Zeer goede afwerking, werken heel precies. Compacte basisplaat in gegoten aluminium Bij 3 mechanieken op 1 plaat bestaat het risico dat een van de mechanieken gaat wringen wanneer de uitlijning / afstand van de boorgaten niet perfect is. Bij gebruik van individuele mechaniek heeft men dit probleem niet. Reductie 18:1 Prijs (3 links + 3 rechts): ca 120€ (zie)

Waverley Waverly Manufacturing Company is een afdeling van Steward-MacDonald, USA  Stemmechanieken van superieure kwaliteit. De basisplaat en de opstaande wormgeleiders zijn uit 1 blok brons gefreesd op een CNC machine, wat resulteert in een bijzonder stabiele structuur en nauwe toleranties toelaat. Bronzen wormwiel en roestvrijstalen wormen. Basisplaat afgewerkt met bladgoud. Reductie 16:1 Prijs van 425$ tot 475$